Cụm từ “Gây mê phân ly” không chỉ là một thuật ngữ mô tả trạng thái lâm sàng mà còn phản ánh sự mất kết nối về mặt chức năng giữa các vùng cụ thể trong não bộ. Dưới đây là phân tích chi tiết:
1. Sự phân ly giữa Hệ thống Đồi thị – Vỏ não và Hệ Thống Rìu (Limbic)
Đây là cốt lõi của cơ chế này. Trong gây mê thông thường (như dùng Propofol), toàn bộ hệ thần kinh trung ương bị ức chế dẫn đến trạng thái giống như ngủ sâu. Tuy nhiên, Ketamin hoạt động theo cách chọn lọc:
Ức chế hệ thống Đồi thị – Vỏ não (Thalamocortical system): Đây là con đường dẫn truyền và xử lý các kích thích cảm giác từ ngoại vi lên vỏ não để tạo ra nhận thức tỉnh táo. Khi con đường này bị chặn đứng bởi việc đối kháng thụ thể NMDA, bệnh nhân hoàn toàn không nhận diện được các kích thích đau hay môi trường xung quanh.
Kích thích hệ thống Rìu (Limbic system): Trong khi vỏ não bị ức chế, hệ thống rìu (nơi điều khiển cảm xúc, trí nhớ và các bản năng sinh tồn) lại có thể bị kích thích hoặc duy trì hoạt động.
Kết quả: Bệnh nhân rơi vào trạng thái “phân ly” – tâm trí bị tách rời khỏi thân thể và thực tại.
2. Trạng thái Catalepsy (Bất động giữ nguyên tư thế)
-
Mắt mở: Bệnh nhân thường mở mắt, có thể có hiện tượng rung giật nhãn cầu (nystagmus).
-
Phản xạ bảo vệ: Các phản xạ như nuốt, ho và trương lực cơ vẫn được duy trì (thậm chí tăng lên), nhưng bệnh nhân hoàn toàn không có nhận thức hay ký ức gì về cuộc phẫu thuật.
- Mất nhận thức về cơn đau: Dù cơ thể có thể phản ứng lại với các kích thích cơ học (như co tay lại khi bị rạch da), nhưng bộ não không “diễn giải” đó là cảm giác đau.
3. Vai trò của việc ức chế các Neuron trung gian GABA
Một giả thuyết chuyên sâu khác giải thích tại sao Ketamin lại gây ra sự kích thích ở một số vùng não:
-
Ketamin ưu tiên ức chế các neuron trung gian (interneurons) ức chế (vốn sử dụng GABA) tại vỏ não và vùng hải mã.
- Khi các neuron “phanh” này bị khóa lại, nó dẫn đến sự giải phóng ồ ạt các xung động điện tại các neuron kích thích chính. Hiện tượng này tạo ra các hoạt động điện não đồ (EEG) hỗn loạn, ngăn cản não bộ hình thành một luồng thông tin thống nhất, góp phần vào trạng thái ảo giác và phân ly khi tỉnh mê.
4. Tại sao lại gọi là “Anesthesia” nhưng vẫn “Dissociative”?
Thông thường, gây mê (Anesthesia) nghĩa là mất cảm giác hoàn toàn. Với Ketamin, bệnh nhân không “ngủ” theo nghĩa đen (như mất ý thức hoàn toàn), mà họ rơi vào một trạng thái trung gian: vỏ não không thể nhận thông tin, nhưng các trung tâm dưới vỏ vẫn hoạt động. Điều này giải thích tại sao Ketamin có tác dụng giảm đau cực mạnh (analgesia) và gây quên (amnesia) nhưng lại không làm mất hoàn toàn các phản xạ tự nhiên của cơ thể.
-
MINH HÙNG. NGUYỄN
www.minhhungnguyen.com
